De geschiedenis van Skopje 2014
Door Jeroen de Regt
Wie bedenkt welke steden vol staan met gebouwen uit de klassieke oudheid, komt al gauw op traditionele namen als Rome en Athene. Steden met een lange geschiedenis en die jaarlijks worden bezocht door grote hoeveelheden toeristen uit alle hoeken van de wereld. Een volgende zuidelijke stad met een lange geschiedenis is sinds enkele jaren fanatiek bezig zich aan dat rijtje toe te voegen, zij het op de meest ingrijpend mogelijke wijze: Skopje, de hoofdstad van Macedonië, werkt sinds 2010 aan het megalomane project ‘Skopje 2014’, een bouwproject dat niet alleen het centrum van de stad op zijn kop zet, maar ook zowel nationale als internationale politieke spanningen.
Het project
De oorsprong van het project ‘Skopje 2014’ gaat, behoudens de klassieke geschiedenis die dateert van voor de Griekse oudheid, terug naar 1963. Een grote aardbeving vernielde destijds ruim driekwart van alle gebouwen in de stad. Naast de 100.000 daklozen leidde de tragedie tot het verdwijnen van talloze historische elementen in het stadscentrum. Deze werden in de jaren erna vervangen door gebouwen in de meer socialistische bouwstijl die gebruikelijk was in voormalig Joegoslavië, waartoe Macedonië toentertijd behoorde. Veel van deze gebouwen staan, slechts 25 jaar na het uiteenvallen van de Joegoslavische federatie, uiteraard nog altijd overeind. De kern van Skopje 2014 is dan ook om de uitstraling van de stad te veranderen van een voormalige communistische stad naar een klassieke stad met een lange geschiedenis.
Skopje 2014 omvat de bouw van minstens twintig gebouwen en veertig monumenten, met name gelokaliseerd rondom de rivier Vardar die dwars door de stad stroomt. De naam van het project benadrukt de afronding in het jaar 2014, maar nu in 2016 staat de stad nog altijd vol met nog niet voltooide panden. Met name langs de Vardar wordt nog hard gewerkt aan diverse deelprojecten. Een veelvoud aan bronzen standbeelden van historische figuren op paarden, een Macedonische variant op de Arc de Triomphe, diverse overheidsgebouwen en het archeologisch museum zijn daarentegen al wel voltooid. De combinatie van deze ‘klassieke nieuwbouw’ met socialistische betonpanden en een Turkse wijk in oude Ottomaanse stijl zorgt voor enorme contrasten die het streven van het project – een Macedonisch eenheidsgevoel – niet bepaald tot uiting lijkt te brengen.
Landelijke verdeling en internationale spanning
Het omvangrijke project haalde zowel nationaal als internationaal veelvuldig het nieuws en leidde tot een scherpe tweedeling in voor- en tegenstanders. Voorstanders zijn blij dat het project de lange geschiedenis van Macedonië terugbrengt naar het heden en dat de stad zijn socialistische imago zodoende deels kan loslaten. Tevens krijgt het toerisme in de hoofdstad een flinke boost: in 2011, een jaar na de start van het project, trok Skopje voor het eerst meer toeristen dan het meer van Ohrid in het zuidwesten van het land.
De tegenstanders van het project voeren diverse redenen aan waarom Skopje 2014 negatieve gevolgen heeft voor zowel de stad zelf als de internationale positie van het land. De grootste aanjager van het project is de nationalistische VMRO-DPMNE, een rechtsgeoriënteerde partij met een etnisch Macedonische achtergrond. Het project is onderdeel van ‘Antikvizacija’, de naam van een groter beleid dat is gericht op het toe-eigenen van elementen in de klassieke geschiedenis. Dit is voornamelijk terug te zien in de standbeelden van Alexander de Grote en Tsaar Samuel. Alexander de Grote wordt ook in Griekenland gezien als een van de grootste namen in diens nationale geschiedenis. De politieke spanningen tussen de Grieken en de Macedoniërs, die flink zijn gevoed door het project, hebben ertoe geleid dat het beeld officieel ‘Strijder op Paard’ heet. Tsaar Samuel was een leider van land dat zowel huidig Bulgarije als Macedonië omvatte en heeft tegenwoordig in Bulgarije een grote status, waardoor ook de Macedonisch-Bulgaarse verhoudingen zijn verslechterd.
Een ander negatief gevolg dat het project in potentie heeft is het effect van marginalisatie. Hoewel Skopje 2014 de indruk wil wekken van een Macedonische eenheidsstaat, is het land etnisch zeer divers met behalve Macedoniërs ook een grote Albanese populatie en een Turkse minderheid. Deze groepen vrezen dat hun rol in de Macedonische geschiedenis wordt genegeerd door de afwezigheid van monumenten van Turkse historische personen en de zeer beperkte hoeveelheid Albanese bouwsels. De etnisch-nationalistische focus op Macedoniërs heeft ook geleid tot een verslechterd functioneren van het nationale parlement, waar de ongeschreven regel geldt dat een etnisch Macedonische partij altijd een coalitie vormt met minstens één etnisch Albanese partij en vice versa. Verder vinden oppositiepartijen als het linkse SDSM dat het project de focus weghaalt van de grote nationale problemen als armoede en werkloosheid – problemen die door de volledig uit de hand lopende aanbestedings-, bouw- en onderhoudskosten steeds moeilijker aan te pakken zijn.
Buiten de problemen die het project op nationale schaal veroorzaakt, heeft het ook gevolgen voor Macedonië in de internationale politiek. Het toe-eigenen van nationale helden die ook in buurlanden een hoge status hebben, heeft met name de al moeizame relatie met Griekenland verder verslechterd. Daardoor lijkt de kans klein dat Macedonië op korte termijn een nieuwe poging zal gaan doen om lid te worden van de NAVO, iets dat tien jaar geleden al werd tegengehouden door een Grieks veto. Ook een EU-lidmaatschap lijkt verder weg dan ooit, wederom vanwege de al bestaande lidmaatschappen van Griekenland en Bulgarije.
Dubieuze aanbestedingen
Wat de tegenstand rondom Skopje 2014 tevens stevig voedt is de vrij dubieuze wijze waarop de aanbestedingen voor de talloze deelprojecten zijn verlopen. Terwijl het volledige project – dat het de oorspronkelijke begroting heeft overschreden van 80 naar inmiddels ruim 560 miljoen euro – liggen de contractkosten buitensporig hoog. Tevens zijn er persoonlijke links te leggen tussen de grote winnaars van de projecten en politieke personen. Sommige deelprojecten zijn verdeeld over bijna honderd losse contracten die zijn binnengehaald door hetzelfde uitvoerende bedrijf, wat volgens tegenstanders een truc is om daadwerkelijke kosten te vervagen en de hoge beloningen voor onder meer architecten te verbloemen. Het constructiebedrijf met de typische naam ‘Beton’ heeft een derde van alle contracten in handen en verdiende daar na enkele jaren al meer dan 150 miljoen euro mee. ‘Neimar Construction’ wordt gerund door Ana Kedeva-Petrova, beter bekend als de zus van de voormalige presidentskandidaat van de VMRO-DPMNE, hier eerder genoemd als de grootste coalitiepartij en aanjager van het project. Dergelijke toestanden zijn een verdere reden voor bijvoorbeeld de EU om Macedonië wat betreft politieke integratie voorlopig op een zekere afstand te houden.
Conclusie
Hoewel Skopje 2014 is bedoeld als grootschalig stadsverbeteringsproject dat tevens de Macedonische identiteit moet benadrukken, hebben vreemde praktijken rondom de totstandkoming van de vele deelprojecten en de scherpe focus op etnische Macedoniërs ertoe geleid dat het project vooral nadelig is voor zowel Skopje als Macedonië zelf. De klassieke stijl die Skopje krijgt mag dan wel zorgen voor grotere inkomsten uit toerisme en het socialistische verleden minder benadrukken, maar etnische groepen als Albaniërs, Bulgaren en Grieken voelen zich respectievelijk gediscrimineerd en bestolen van hun geschiedenis. De historie van de zuidelijke Balkan is door de grote hoeveelheden oorlogen en heersende staten erg ingewikkeld; het zo nadrukkelijk toe-eigenen van verschillende delen van de geschiedenis door één etnische groep representeert de gezamenlijke geschiedenis op een verkeerde manier en ontkent de samenhang van de vele verschillende groepen en landen in de regio. Het zou Macedonië goed doen om te onderschrijven dat personen als Moeder Theresa, Alexander de Grote en Tsaar Samuel banden hebben met meerdere landen, om zo de deur open te zetten naar een betere verstandhouding met de buurlanden en grote samenwerkingsverbanden als de EU en de NAVO. Dat kan op diens beurt leiden tot de aanpak van de daadwerkelijke problemen in het land, waardoor er wellicht ooit echt stappen kunnen worden gezet richting een modern en welvarend Macedonië.
Harmonie in totale chaos
Gastcolumn door Casper van Mastrigt
Wie voor het eerste Skopje bezoekt, zal direct ondersteboven raken van alle indrukken die deze stad oproept. Want zeg nu eerlijk, hoe vaak kom je een Romeinse tempel, metershoge standbeelden, Engelse bussen, piratenboten en Griekse paviljoennetjes tegen op een afstand van nog geen 500 meter van elkaar? Dat is wat wel gebeurt in de hoofdstad van Macedonië. Sinds de regering in 2010 het roer drastisch omgooide en met het plan ‘Skopje 2014’ de grauwe Ookstblokstad omtoverde in een zucht naar nationale trots, is de stad bezaaid met de meest fabuleuze bouwwerken. Volgens een duidelijk plan zou je zeggen, maar niks is minder waar. Een wandeling door Skopje leert ons dat willekeur de boventoon voert.
Door een vrij dubieus verleden heeft Macedonië te kampen met een identiteitscrisis. Door de eeuwen heen is het groot Macedonië (een gebied dat inmiddels Macedonisch, Grieks en Bulgaars grondgebied is) overgeleverd geweest aan verschillende heersers. Zo zijn in de loop van de geschiedenis onder andere de Ottomanen, de Bulgaren en de Romeinen de baas geweest op de Balkan. Niet zo gek dus dat veel Macedoniërs niet echt weten waar ze nu precies vanaf stammen. Onder invloed van nationalistische bewegingen was het bij het uiteenvallen van Joegoslavië dan eindelijk duidelijk: Macedoniërs stammen af van Macedoniërs. Wie dat dan verder ook mogen zijn.
Enfin, terug naar Skopje 2014. Buiten het feit dat de financiering van het plan vrij dubieus is (het project is extreem duur en Macedonië verkeerd in economische zwaar weer), is het plan an sich dat ook. De Macedonische identiteitscrisis komt in alle facetten van Skopje 2014 tot uiting. Waar het volk het niet weet weten de projectmakers het al helemaal niet, met een architecturale greep uit alle verschillende tijdsperioden tot gevolg. Om het allemaal nog vreemder te maken heeft de projectgroep ook besloten dat er een aantal buitensporige eyecatchers moeten worden toegevoegd aan de stad in de vorm van piratenschepen, Engelse bussen en neonverlichting op Grieks-ogende tempels. Totale chaos.
Toch, wanneer je over de vele pleinen van Skopje dwaalt en je het ene na het andere fabuleuze bouwwerk tegen het lijft loopt, bekruipt het gevoel van evenwicht je. Dit is het ware Macedonië. Een Macedonië dat nog altijd leeft in de onzekerheid over wat de toekomst zal brengen en bovendien nog altijd leeft in de onwetendheid over wat het verleden heeft gebracht. Alle bouwwerken dragen bij aan dat eenstemmige gevoel, wat de stad doet voelen als een harmonieuze rommel. Skopje, een stad waar de harmonie in de chaos leeft.
