Lviv, de geopolitieke speelbal van Europa?

Veel Europese steden profileren zichzelf met hun rijke, dynamische geschiedenis. Er zijn echter maar weinig steden die over zichzelf kunnen zeggen dat ze zo’n dynamische geschiedenis hebben als Lviv.  Om te beginnen: deze Oekraïnse stad heeft de afgelopen eeuw in vijf andere landen gelegen, voordat ze in 1991 in Oekraïne kwam te liggen. Al deze grenswijzigingen hebben door de jaren heen uiteraard ook invloed gehad op de identiteit van de stad. De hoogste tijd voor een bewogen reis door de tragische geschiedenis van deze vergeten geopolitieke speelbal van de Europese grootmachten. Mocht je tijdens het lezen de draad kwijt raken: onderstaande tabel geeft een overzicht van de stappen van de tijdreis.

Het is juni 1915, middenin de Eerste Wereldoorlog. De vorst van Oostenrijk-Hongarije haalt opgelucht adem: de derde stad van het rijk is heroverd op het Russische leger.  Al sinds de Poolse delingen in de achttiende eeuw ligt Lemberg in het Oostenrijkse kroonland Galicië. De van oorsprong Poolse stad kon zich door de stichting van een universiteit en de strategische ligging ontwikkelen tot een multiculturele en dynamische stad, waar Polen, Duitsers, Joden, Armeniërs en Oekraïners vredig naast elkaar leefden.  Het gezag van de Oostenrijkers hield echter niet lang stand.

Op 11 november 1918 eindigde de Eerste Wereldoorlog. Uit de puinhopen die door de oorlog zijn ontstaan, kon zich een aantal nieuwe staten ontwikkelen. Eeuwenlang door de grote mogendheden gekleineerde volkeren herontwikkelden nu hun eigen staten. Een van deze staten was Polen. Lemberg was aanvankelijk de hoofdstad van de West-Oekraïense Volksrepubliek. Deze staat bleek echter niet bestand tegen de Poolse overmacht en dus annexeeerde Polen in 1919 de stad en de omliggende gebieden. Lemberg werd Lwów en tot september 1939 bleef Lwów een centrum van Poolse en Joodse cultuur. De Duitsers? Die trokken vanwege de voor hen negatieve economische omstandigheden weg naar hun vaderlanden, respectievelijk Oostenrijk en Duitsland.

Aan de bloeiperiode van Lwów kwam een eind toen in 1939 Polen door het beruchte Molotov-Ribbentropverdrag  werd opgeëist door de Sovjet-Unie en Nazi-Duitsland. Lwów werd geannexeerd door de Sovjet-Unie, maar toen in 1941 de Duitsers de Sovjet-Unie binnenvielen, waren de Oekraïnse inwoners van de stad maar wat blij dat aan deze bezetting een einde werd gemaakt. De Duitsers hielden echter, net als elders in Europa, flink huis en deporteerden de complete Joodse bevolking van Lviv naar vernietigingskampen. Een complete cultuur, al haar burgers incluis, werd in slechts drie jaar weggevaagd.

Na het verslaan van Nazi-Duitsland zag de Sovjet-Unie haar kans schoon: wat ze na WOI was ontnomen, konden ze nu weer tot zich nemen. Immers, Polen was compleet verwoest tijdens de oorlog en de Duitsers moesten hun prijs voor het verliezen van de oorlog betalen. Polen heeft meermaals tevergeefs geprobeerd Lwów weer in te nemen, maar dat mocht niet baten. In 1945 werd Lwów Lvov en de stad viel voortaan onder de Oekraïnse Socialistische Sovjetrepubliek. De vele Polen die nog in Lvov woonden, waren echter een doorn in het oog van de Sovjets. Het toeval wilde dat de hernieuwde staat Polen een soortgelijk probleem had: in de delen die Polen van het verslagen Duitsland mocht annexeren, woonden vele Duitsers. Zij werden zonder pardon het land uitgezet. Hun lege huizen konden linea recta worden gevuld met Polen uit Lvov: de Sovjets vonden het wel een interessant idee om de ‘overtollige’ burgers uit te wijzen naar hun ‘moederland’, en zo kon Lvov op zijn beurt gevuld worden met burgers uit de rest van het Sovjet-rijk. De tot dan toe grootste bevolkingsgroep werd, wederom in slechts enkele jaren, compleet uitgewist. Lvov was een Oekraïns-Russische stad geworden, in een Pools-Oostenrijks omhulsel. Niemand wist inmiddels meer van de multiculturele, Midden-Europese glorie die tot diep in de 20^e eeuw kenmerkend was voor Lvov. De stad was onderdeel van de periferie van de Sovjet-Unie geworden en had in niets banden meer met haar verleden. Tot 1991.

Bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, en tegelijkertijd bij het ontstaan van het onafhankelijke Oekraïne, had Lvov een sleutelrol. De stad is door migratie uit de rest van West-Oekraïne een broeinest van de Oekraïnse nationale cultuur geworden, die de blik weer wilde richten op de oude broeders in Midden-Europa. In 1991 werd Lviv de officiële naam van de stad en sindsdien wordt met wisselend succes geprobeerd aansluiting te zoeken bij Europa. Een van de beste kansen die de stad hiervoor heeft gehad, is de organisatie van het EK Voetbal in 2012 waarbij Lviv een speelstad was. Er werd hoog ingezet op het verbeteren van de toeristische infrastructuur, maar grote toeristenstromen bleven uit. Is de grens van het oude Sovjet-rijk inmiddels te ver doorgedrongen in de hoofden van Europeanen?

Inmiddels is het 2016, honderd jaar na het startpunt van onze tijdreis door de geopolitieke geschiedenis van het alweer 25 jaar Oekraïense Lviv. De twee belangrijkste bevolkingsgroepen die er toen woonden, zijn uitgemoord of weggevoerd. De stad is deel geweest van maarliefst zes landen. Uiteraard eindigt het verhaal hier niet, integendeel. Tijdens de Oekraïnse protesten van de afgelopen twee jaar zocht Lviv, nog meer dan andere delen van Oekraïne, toenadering tot de EU. Eind 2013 heeft het bestuur van de regio Lviv zich zelfs even onafhankelijk van het centrale gezag in Kiev verklaard, voordat ook daar de pro-Europeanen wonnen.

Het verhaal van deze vergeten stad illustreert hoe groot de impact van politieke beslissingen op de identiteit van steden kan zijn. Was Lviv 100 jaar geleden nog een multiculturele, dynamische stad in het hart van Europa, nu is Lviv een stad die mentaal in de periferie van ons continent ligt en extreem veel moeite moet doen om überhaupt maar een imago in de hoofden van de Europeanen te hebben. Gaat Lviv slagen in haar ambitie om ooit weer terug te komen in het hart van Europa?

Tip: ondanks de enorme demografische tragedie die Lviv heeft geteisterd, is de stad zelf wonderwel enorm goed bewaard gebleven en de moeite van een bezoek daarom dubbel en dwars waard. En laat alles er nu ook nog eens spotgoedkoop zijn. Ik zie een nieuwe citytrip-hype ontstaan!

Tot slot een overzicht van de demografische veranderingen die Lviv heeft ondergaan tussen 1900 en 2001.

De bevolkingssamenstelling van Lviv tussen 1900 en 2001. Onder ‘Overig’ vallen onder meer Duitsers, Armeniërs en Wit-Russen.