Door: Ronald Kleine.
Nadat ik een concert van Rangleklods had gezien op Dour festival wilde ik dit graag nogmaals beleven. Als verrassing kreeg ik op mijn verjaardag kaartjes voor een concert in Paradiso, Amsterdam. Naast dat ik natuurlijk erg graag nogmaals naar Rangleklods wilde, was het bijzonder om eindelijk eens in Paradiso te komen, de poptempel die gevestigd is in onze hoofdstad.
Vaak wordt gezegd dat Paradiso is gehuisvest in een voormalige kerk, maar dit klopt niet helemaal. De architecten G.B. Salm en zijn zoon A. Salm hebben eind 19e eeuw het gebouw ontworpen als ‘verenigingsgebouw’ van de Vrije Gemeente. Dit is een progressieve geloofsgemeenschap die werd opgericht in 1877. Deze vereniging stond voor wijsheid, wat volgens hen was de vinden in alle religies en levensbeschouwingen, en dus niet alleen in het Christendom. De opdracht voor de architecten was dus om het gebouw niet te kerkachtig te maken. Met de komst van glas-in-loodramen, een katheder en een orgel is dit echter niet helemaal gelukt en daarom oogt het gebouw tóch religieus.
De bestemming van het gebouw veranderde, want na 80 jaar kwam de vereniging tot de beslissing om het gebouw niet te renoveren, maar elders te gaan bouwen. Het gebouw kwam dus leeg te staan en kwam in handen van de gemeente Amsterdam. Na een semi-illegale tapijtopslag en tijden van leegstand takelde het gebouw erg af.
Amsterdam was in deze tijd flower-power-hoofdstad van Europa. De hippies wilden daarom graag een pand hebben waar zij elkaar konden ontmoeten. Na moeizaam overleg met de gemeente Amsterdam werd dit werkelijkheid. Begin 1968 werd de gemeentelijke stichting Vrijetijdscentra Amsterdam opgericht. Zij gingen het gebouw runnen onder de naam ‘Cosmisch Ontspanningscentrum Paradiso’.
De al bijna 50 jaar die hierop volgden stonden in het teken van flinke groei en internationale naamsbekendheid voor het ‘Cosmisch Ontspanningscentrum Paradiso’, dat in de volksmond Paradiso wordt genoemd. Direct werden er vele evenementen georganiseerd en al in de beginmaanden hebben internationaal bekende bands als Pink Floyd en The Pretty Things hier opgetreden. Volgens Jan Willem Sligting, al ruim 25 jaar programmeur van Paradiso, is het vooral de sfeer die van belang is in dit intieme gebouw. De laatste jaren ligt het bezoekersaantal rond de 500.000 per jaar, worden er zo’n 900 programma’s georganiseerd en wordt er een omzet van zo’n 13 miljoen behaald.
Ook ik was één van de 500.000 en ging kijken naar Rangleklods. Zij speelden in de kelder van Paradiso waar de bogen de kerkelijke uitstraling van deze plaats illustreerden. Daarnaast heb ik toen ook een kijkje mogen nemen in de grote zaal van Paradiso waar Jamie XX speelde en zijn elektronische muziek prachtig door de zaal liet vloeien met ondersteuning van kleurrijke laserverlichting. Dit werd extra geïllustreerd door de glas-in-loodramen die aan de achterkant van de sfeervolle kerkzaal nog steeds aanwezig zijn. Daarnaast was de zaal uitverkocht en stonden er dus honderden mensen te dansen op de dansvloer en de balustrades. Waarschijnlijk was dit niet de bedoeling geweest van vader en zoon Salm eind 19e eeuw, maar het is nu toch uitgelopen op een fantastische plaats voor muziekliefhebbers.
Paradiso is een van de voorbeelden van herbestemming van religieuze gebouwen. Destijds was dit minder gebruikelijk dan tegenwoordig. De afgelopen jaren is er namelijk een trend ontstaan wat betreft het aantal kerkgangers in Nederland. Voorheen was religie voor vele mensen de leidraad in het leven. Tegenwoordig is dat steeds minder het geval. Wanneer je kijkt naar figuur 1, waarin het procentueel aantal kerkgangers van de afgelopen 25 jaar staan weergegeven, valt direct op dat het aantal niet kerkelijk gezindten is toegenomen. Logischerwijs betekent dit dus een daling van kerkgangers. Rooms-Katholiek, Nederlands Hervormd en Gereformeerd hebben hier inderdaad last van. De van oudsher klassieke Nederlandse religies raken in verval, wat ook betekend dat de huisvesting van deze religies steeds lastiger wordt. Dalende aanhangers en hierdoor ook dalende inkomsten. Lastig, wanneer je cultureel waardevolle gebouwen zoals kerken en kathedralen moet onderhouden.
Leegstand van kerkgebouwen komt steeds vaker voor. De daling van het aantal kerkgangers is hier natuurlijk een reden voor maar volgens Koen Raats, promovendus aan de Universiteit van Amsterdam zijn er meerdere redenen voor deze leegstand. Gemeenschappen komen steeds vaker voor de keuze om te kiezen voor wél of geen herbestemming. Hij noemt vijf redenen waarom de kerk juist wél of juist niét wordt herbestemmen.
De trots van de geloofsovertuiging wil nog wel eens in de weg staan bij de daadwerkelijke realisatie van een herbestemming. Het huis van God, zoals de katholieken de kerk noemen, kan volgens hen namelijk maar lastig een andere functie waarborgen. Hierdoor ligt het erg gevoelig wanneer de kerk wordt herbestemd naar een niet-katholieke functie. Voor de katholieke gemeenschap ligt slopen vaker voordehand omdat dit simpelweg gemakkelijker is, omdat je hierdoor niet ‘jouw’ kerk kwijt raakt voor een geheel andere bestemming. Bij Protestanten ligt dit anders. Zij zien de kerk als een ontmoetingsplek, een plek voor discussie over het geloof. Dit is breder te interpreteren en daardoor kan er eerder worden ingestemd met een eventuele herbestemming. Hierdoor zie je ook dat er meer protestantse kerken worden herbestemd dan katholieke kerken. Maar stel je eens voor dat jouw religieuze gebouw, het huis van God wordt herbestemd tot het huis van Allah. Dat valt bij zowel de Protestanten en de Katholieken niet direct in goede aarde. Echter is het geheel logisch dat het gebeurd, gezien de groei van de moslimgemeenschap in Nederland. Zo is dit dus ook gebeurd in de Sionskerk in de Korreweg, waarin de Turkse Islamitische Culturele Vereniging nu haar huisvesting heeft.
Ten tweede: Geld. Je verdient simpelweg meer geld wanneer je het kerkgebouw sloopt en kale grond oplevert aan een projectontwikkelaar. Hij kan er op zijn beurt van alles mee doen, bijvoorbeeld een nieuw appartementencomplex bouwen. Voor het herbestemmen is het lastig om net zo veel te verdienen
Daarnaast is het ook gewoon organisatorisch lastig om beslissingen te nemen binnen kerkgemeenschappen. De bisschop in de katholieke kerk heeft de beslissingsbevoegdheid over het religieus erfgoed. Hierdoor is het sterk afhankelijk van de visie van de bisschop, welke beslissingen worden genomen. Conservatieve bisschoppen zullen een sterke afkeer hebben tegen vele initiatieven van herbestemming.
Ook kan er geen steun worden verwacht vanuit de politieke bestuurders. Door inmenging in het geheel wordt al snel verwacht dat zij ook meebetalen aan de herbestemming. Daarnaast, mochten zij dit doen, is dit ook direct een kans voor andere gemeenschappen om bij de politieke bestuurders aan te kloppen. Het kan natuurlijk niet zo zijn dat de overheid maar één geloofsgemeenschap helpt.
Als laatste spelen dan nog de juridische beperkingen een rol. Kerkgebouwen kunnen namelijk een kettingbeding hebben. Dat wil zeggen dat er tussen de koper en de verkoper wordt afgesproken dat bepaalde delen van de kerk niet aangepast mogen worden of niet verplaatst mogen worden. Denk bijvoorbeeld aan het altaar. Ook de monumentenstatus van het kerkgebouw is van grote invloed op de herbestemming of sloop van het gebouw. Vaak wordt de monumentenstatus van het kerkgebouw geprobeerd te verkrijgen door actiegroepen of kerkgenootschappen om hierdoor sloop te kunnen voorkomen. Soms komt het zelfs voor dat bij de rechter deze actiegroepen aantonen dat de kerk van grote waarde is en dat het een monument moet worden, terwijl de eigenaar van het gebouw juist aantoont dat het een doodgewoon gebouw is, alleen omdat hij hier meer financieel profijt van zal hebben wanneer het gesloopt kan worden.
Er zijn dus vele redenen dat kerkgebouwen tegenwoordig eerder gesloopt zullen worden dan dat er een prachtige herbestemming voor gevonden wordt. Als je terugdenkt aan Paradiso, die juist doordat zij zijn gevestigd in een religieus ogend gebouw een prachtig poppodium met een hoge status zijn geworden, is dat doodzonde. Natuurlijk zullen er altijd praktische overwegingen moeten zijn, maar naar mijn mening brengt een religieus gebouw toch altijd een magisch gevoel over. Ik hoop daarom ten zeerste dat er zo veel mogelijk religieuze gebouwen in de huidige fysieke vorm blijven, zodat er meer plaatsen komen waar je net als in Utrecht bij het Belgisch bier café Olivier, een biertje kan drinken onder het orgel.
Referenties:
Koen Raats, promovendus Amsterdam: 5-redenen-waarom-kerkgebouwen-worden-gesloopt
Paradiso Amsterdam: http://www.angelfire.com/wy/onsamsterdam/paradiso.pdf