Muurschilderingen zijn niets nieuws. Al in de prehistorie probeerden onze voorouders via muurschilderingen verhalen te vertellen. Wie kent ze niet, die bruin-rode afbeeldingen van stieren en bizons die achtervolgd worden door een stokmannetje met een speer? Onder andere dankzij deze afbeeldingen weten wij vandaag de dag hoe het dagelijks leven er in de prehistorie ongeveer uit heeft moeten zien. Er was geen taal voor nodig om deze boodschap door te geven. De Romeinen, Vikingen en Egyptenaren gebruikten tevens muurschilderingen als cultuuruiting in de openbare ruimte. Vele eeuwen later, in de 20ste eeuw, ontstond er een kunststroming die volledig in het teken stond van muurschilderingen, bekend als het muralisme. Deze kunststroming ligt sterk verankerd in Mexico en grotendeels in de zeer bloedige Mexicaanse Revolutie (Revolutie van 1910). Voor, tijdens en vooral na deze revolutie brachten kunstenaars op verschillende plekken in de openbare ruimte door geheel Mexico, zowel binnen als buiten, kleurrijke schilderingen aan. Deze schilderingen bevatten politieke, vaak nationalistische en sociale boodschappen. De meeste schilderingen werden in opdracht van de staat aangebracht om de overwegend ongeletterde bevolking van het land te onderwijzen. De idealen van de Mexicaanse Revolutie werden in deze vaak reusachtige schilderingen verwerkt. Door middel van de kunstwerken werd door de staat geprobeerd de bevolking te verenigen en een gemeenschappelijke identiteit te creëren. Hoewel er veel kritiek is geweest op ‘the mural movement’ (zoals het muralisme ook wel wordt genoemd) werden en zijn de schilderingen tot op de dag van vandaag nog steeds een belangrijk onderdeel van de Mexicaanse identiteit.
‘Eén van de muren werd in een lichte kleur blauw geverfd, het resultaat was prachtig. Achteraf bleek de kleurkeuze een slecht idee: het politiebureau bleek exact dezelfde kleur te hebben.’
Favela Painting
Ook in Rio de Janeiro, Brazilië, is de connectie tussen muurschilderingen en identiteit terug te vinden. In 2005 startte een Nederlands duo, actief onder de naam Haas&Hahn, met een project om de wijk kleurrijker te maken: Favela Painting. Het project ontstond spontaan nadat Jeroen Koolhaas en Dre Urhahn voor het maken van een documentaire de wijk Vila Cruzeiro bezochten. Uiteindelijk werd het project een groot succes en kreeg het wereldwijde aandacht.
Vila Cruzeiro ligt op een heuvel aan de rand van Rio de Janeiro. De favela wordt gekenmerkt door een chaotisch straatbeeld met veel onafgewerkte, bakstenen huizen. De gemeenschap speelt een grote rol in de sloppenwijk. Door de vele problemen met drugs en het geweld van de gangs zijn de bewoners van Vila Cruzeiro erg hecht en steunen ze elkaar door dik en dun. Er is sprake van een sterke vorm van sociale cohesie. Het doel van het Favela Painting project is om, vanuit een bottum-up benadering, alle huizen in de wijk te voorzien van muurschilderingen. Het resultaat? Een opvallende kleurrijke heuvel, tot stand gebracht door de bewoners. Dat de bewoners intensief bij het project betrokken moesten worden, is altijd één van de belangrijkste uitgangspunten van het project geweest omdat de wijk zonder deze bewoners nooit had bestaan (de favela’s zijn niet tot stand gekomen door stadsplanning). Er werd gekozen voor een organische groei van het project, zonder uitgebreide toekomstplannen. Voor het ontwerpen van de schilderingen werden kunstenaars bij het project betrokken maar de bewoners hadden een belangrijke stem in de uiteindelijke ontwerpen. Wanneer zij het niet eens waren met een ontwerp, werd deze aangepast. Toch verliep de start van het project niet geheel vlekkeloos. De eerste schildering van het project werd aangebracht op een lichtblauwe achtergrond. Na het aanbrengen van de achtergrondkleur zou het nog enkele dagen duren voor de schildering zelf zou worden aangebracht. De tijdelijke blauwe muur bleek echter een grote ergernis voor de bewoners; het politiebureau had precies dezelfde kleur blauw en de politie had geen goed imago in de buurt. Gelukkig kon dit probleem gauw worden verholpen door het aanbrengen van de daadwerkelijke schildering.
Het Favela Painting project loopt nu al enkele jaren en is nog in volle gang. Één van de grootste uitdagingen waar Haas&Hahn tegenaan zijn gelopen was de financiering van het project. Uiteindelijk is er genoeg geld opgehaald door middel van crowdfunding. Er wordt volop samengewerkt met lokale partijen. Nog lang niet alle huizen zijn beschilderd maar die ultieme droom koesteren Haas&Hahn nog steeds. Er komen steeds meer geschilderde huizen bij. De bewoners van Vila Cruzeiro zijn trots op het werk en het resultaat. Heel langzaam zien zij hoe de sfeer en het imago van de wijk veranderen. De schilderingen worden onderdeel van de identiteit van de wijk en de bewoners. De internationale aandacht voor het project heeft hier ongetwijfeld aan bijgedragen. Of de kwaliteit van het leven in de wijk ook verandert, is nog lastig te bepalen. Het is mogelijk dat de fysieke verbetering van de woonomgeving ook andere processen in gang zet die uiteindelijk kunnen leiden tot verbetering van de wijk als geheel. De sociale cohesie is in ieder geval nog sterker geworden.
‘Een muurschildering blijkt veel meer te kunnen zijn dan alleen een fysieke ingreep in de ruimte.’
Philly Painting
Het succes van het project in Vila Cruzeiro resulteerde al gauw in nieuwe projecten. Één van deze projecten is recentelijk door de derdejaars studenten Sociale Geografie en Planologie bezocht tijdens de Veldwerk Buitenlandreis naar IJsland, New York en Philadelphia. Het betreft het Philly Painting project. In Philadelphia werd al enige tijd geprobeerd om door het gebruik van kunst de leefbaarheid in bepaalde wijken te verbeteren, zo ook in de probleemwijk Germantown. Vanuit het Mural Arts Programm heeft het stadsbestuur van Philadelphia Haas&Hahn betrokken bij het maken van ontwerpen voor deze wijk. Ook in dit project stonden de bewoners van de wijk centraal. Mensen uit de buurt werden opgeleid tot schilders om de verschillende ontwerpen uit te werken in de wijk. De schilderingen zijn ontworpen door kunstenaars, in goed overleg met de bewoners. De schilderingen moeten de sfeer in de wijk verbeteren en bijdragen aan het creëren van een gemeenschappelijke identiteit, maar dienen ook om de bevolking dingen te leren. Net als in Mexico is ongeletterdheid een bekend fenomeen in Germantown en veel mensen hebben hun school niet afgemaakt. De schilderingen hebben hier vooral een maatschappelijke functie gekregen. Zo blijkt een kunstproject veel meer te kunnen zijn dan alleen een fysieke ingreep in de ruimte.
Groningen Painting?
Muurschilderingen kunnen dus verschillende doeleinden hebben. Ook in onze eigen stad Groningen kunnen een aantal van deze doeleinden worden herleid, al is het even zoeken naar een (legale) muurschildering. Slechts in enkele wijken wordt er, vaak samen met de bewoners, gewerkt aan schilderprojecten. Bijvoorbeeld in de wijk Paddepoel, waar een project loopt dat de titel ‘Universum’ draagt. In het kader van dit project hebben de bewoners van een aantal flats, zoals de Spica flat en het jongerencomplex aan de Zonnelaan, in de wijk gewerkt aan muurschilderingen. Het idee achter het project is dat het met elkaar uitvoeren van een taak een positief effect zal hebben op de sociale cohesie in de wijk. Het (sociale) proces is hier misschien wel belangrijker dan het resultaat. In Selwerd-Zuid (Johan de Wittstraat, Adriaan Pauwstraat, Van Oldenbarneveltlaan) werden in opdracht van de Gemeente Groningen en de woningcorporatie De Huismeesters de kopse kanten van de gevels van een aantal huizen beschilderd om het sobere karakter van de buurt te verminderen en de sfeer in de buurt te verbeteren. De Gemeente Groningen gebruikt muurschilderingen tevens om draagvlak te creëren voor het Forum en de overlast van de bouw iets te beperken: denk aan de beschildering van de bouwschutting op de Grote Markt. Één keer in de zoveel tijd wordt de bouwschutting voorzien van een nieuwe striptekening die de geschiedenis van Groningen uitbeeldt en de nieuwe rol van het Forum duidelijk maakt.
De ondernemers in de Gelkingestraat maken weer op een geheel andere wijze gebruik van de kracht van een muurschildering. Zij besloten een kale muur te gebruiken om hun onvrede te uiten over de huidige situatie in de drukke straat: zij protesteren tegen het grote aantal bussen dat dagelijks door de straat rijdt. Deze muurschildering is een vorm van protest. De afbeelding staat symbool voor de frustratie van de ondernemers. De muurschildering is een schreeuw om aandacht voor hun zaak.
Het zal duidelijk zijn dat muurschilderingen in de openbare ruimte meerdere doelen kunnen dienen. Zij kunnen bijdragen aan het versterken of creëren van een gemeenschappelijke identiteit, schilderingen kunnen educatief zijn, de leefbaarheid van een wijk verhogen en sociale cohesie versterken. Ze kunnen worden gebruikt als uiting van protest en sommigen zullen zelfs zeggen dat muurschilderingen gebruikt kunnen worden om buurten waar sprake is van verval te redden van de ondergang. Toch moet het effect van het aanbrengen van een muurschildering niet worden overschat. Zou het echt mogelijk zijn een probleemwijk te veranderen in een niet-probleemwijk alleen maar door het aanbrengen van schilderingen? Ik betwijfel het, maar wie weet… Rest mij niets anders dan toch nog even stil te staan bij misschien wel de belangrijkste eigenschap van muurschilderingen: kijk naar al die kleuren, wat zijn ze mooi hè?